SŁUPSK

Nazwa miasta pochodzi od nazwy rzeki. Etymologicznie wiąże się ze słowem „słup”, które wskazuje powiązane z wieżą lub elementem budynku obronnego wybudowanego na brzegu rzeki. Inna teoria głosi, że domostwa, ze względu na podmokły teren, wznoszono na słupach. W języku kaszubskim miasto nosiło nazwę Stolpsk, które zostało przyjęte przez Niemców i przetransformowane na Stolp

Pierwsze osady położone przy drodze pochodziły jeszcze z epoki brązu – droga ta niegdyś łączyła obronne grody kultury łużyckiej – na Słupi był bród w miejscu dogodnym powstaniu tam dla kontroli szlaku grodziska słowiańskiego, w pobliżu przeprawy przez rzekę na trakcie handlowym łączącym m.in. Kołobrzeg ze wschodem. Warownia była doskonale położona strategicznie – otoczona przez nieprzystępne bagna i trzęsawiska, wybudowana została natomiast na sztucznym wzgórzu (obecnie w tym miejscu znajduje się kościół pw. św. Ottona), stanowiła też miejsce kontroli samej żeglugi na rzece.

Dzięki badaniom archeologicznym wiemy, że warownia była otoczona drewniano-ziemnym wałem, oraz naturalną fosą – nieistniejącymi obecnie odnogami rzeki Słupi.

W XIII i XIV w. Słupsk kilkakrotnie zmieniał przynależność państwową. Około 1236 wraz z całą ziemią słupsko-sławieńską wszedł w skład Pomorza Wschodniego (Gdańskiego). W 1265 gród otrzymał prawa miejskie od księcia gdańskiego Świętopełka. W wyniku bezpotomnej śmierci ostatniego księcia Pomorza Gdańskiego Mściwoja II Słupsk znalazł się w 1294 w granicach Polski. Pozostawał w nich do 1307, gdy na skutek zdrady Święców przeszedł w ręce margrabiów brandenburskich.

W 1310 nowi właściciele wystawili przywilej relokacyjny, który potwierdził prawa miejskie. Lokowany Słupsk uzyskał samorząd miejski z władzą wójtowską i radą miejską, nadania ziemskie, oraz odcinek rzeki Słupi długości 19 km: od grodu do ujścia, wraz z pięciometrowymi pasami ziemi na obu brzegach. Umożliwiło to prowadzenie gospodarki morskiej. Patrz: Umowa spisana w Słupsku w 1337 roku.

Po zwycięskiej wojnie z Brandenburgią w 1317 Słupsk przeszedł pod panowanie książąt zachodniopomorskich. Wkrótce jednak, bo w 1329, książęta Otton I i Barnim III oddali miasto wraz z całą ziemią w zastaw zakonowi krzyżackiemu na 12 lat. Władza zakonu była dla społeczeństwa ziemi słupskiej uciążliwa, więc kiedy nadszedł termin uregulowania długu, a książę Bogusław V nie zgromadził całej sumy, rycerstwo, mieszczaństwo i duchowieństwo wykupiło miasto z rąk krzyżackich.

W 1342 Słupsk ponownie wszedł w skład Pomorza Zachodniego. W 1368 miasto uzyskało od księcia Bogusława V przywilej menniczy, co oznaczało formalne wyodrębnienie się księstwa słupskiego.

W 1382 podczas zjazdu przedstawicieli miast hanzeatyckich w Strzałowie delegacja ze Słupska złożyła prośbę o przyjęcie do Hanzy. W ten sposób kupcy słupscy uzyskali przywileje w portach przynależne członkom związku oraz rozszerzenie zachodnich i północnych rynków.

16 kwietnia 1477 miasto padło ofiarą wielkiego pożaru, który strawił je niemal całkowicie (ocalały jedynie cztery budowle). W pożarze spłonął m.in. oryginał słynnego dokumentu margrabiów brandenburskich, wydanego 9 września 1310, którym margrabiowie ci relokowali miasto na niemieckim prawie miejskim. Ogień wybuchł w warsztatach tkaczy i w ciągu krótkiego czasu rozszerzył się na całe, zbudowane podówczas prawie wyłącznie z drewna miasto.

Do czasów reformacji mieszkańcy Słupska wyznawali katolicyzm – w mieście nie przetrwały tradycyjne wierzenia Pomorzan. W początkach XVI w. nastąpiły społeczno-religijne zaburzenia. Najostrzejszą formę przybrały one w latach 1524-1525, gdy zbezczeszczono kościół pw. NMP. Większość mieszkańców miasta przyjęła wówczas luteranizm.

W XVII i XVIII miasta nie ominęły wojny. Podczas wojny trzydziestoletniej, w 1630, do Słupska wkroczyli Szwedzi. Miasto zostało obciążone kontrybucjami i kosztami zakwaterowania wojsk, a rabunki, epidemie i pożar pogłębiły jeszcze kryzys w jego rozwoju. W trakcie wojny, w 1637, wygasła miejscowa dynastia Gryfitów. Pomorze Zachodnie zdołało jeszcze zachować samodzielność do 1648, do zawarcia pokoju westfalskiego. Ostatecznie miasto, wraz ze wschodnią częścią księstwa znalazło się w granicach Elektoratu Brandenburgii.

W 1798 zbudowano w mieście – kosztem prawie ośmiu tysięcy talarów – budynek nowego ratusza miejskiego, czym władze ówczesnego Stolpu zdenerwowały swoich zwierzchników w ówczesnym Szczecinie, dla których był to niegodny naśladowania przykład rozrzutności w mieście liczącym sobie wtedy ledwie 5000 mieszkańców.

Ponowny kryzys i osłabienie miasta miały miejsce podczas wojny siedmioletniej oraz podczas wojen napoleońskich, które również nie oszczędziły miasta. W 1807 miasto, które było punktem oporu pruskiego przeciwko Napoleonowi, zostało zdobyte przez żołnierzy polskich pod dowództwem generała Michała Sokolnickiego. 18 lutego 1807 doszło do zażartych walk atakujących miasto oddziałów polskich z obrońcami w rejonie dzisiejszej Bramy Młyńskiej dowodzonymi przez kapitana Gutzmerowa. W historii zachowało się nazwisko Bonawentury Jezierskiego – jednego z poległych po stronie atakujących. Po ściągnięciu kontrybucji, po dwóch tygodniach żołnierze polscy opuścili miasto.

W 1816 miasto staje się siedzibą powiatu Stolp, a 1 kwietnia 1898 występuje z powiatu i staje się powiatem grodzkim w rejencji koszalińskiej.

W XIX w. sytuacja miejskiej gospodarki uległa znacznej poprawie. Dobra koniunktura gospodarcza i dynamiczny rozwój Prus sprzyjał rozwojowi miasta. Rozbudowano przemysł. Mimo zdegradowania miasta do roli ośrodka administracyjnego powiatu (siedziba władz rejencji znajdowała się w Koszalinie, a prowincji – w Szczecinie), Słupsk był drugim co do wielkości ośrodkiem przemysłowym w regionie, zajmował również drugie miejsce pod względem liczby ludności. W latach 1869-1870 zbudowano w Słupsku pierwszą linię kolejową relacji Szczecin – Gdańsk. Rozwinęło się również budownictwo. W XIX wieku granice miasta przesunęły się znacznie w stosunku do średniowiecznych. W pierwszej kolejności budowano domy i fabryki wzdłuż głównej drogi Szczecin – Gdańsk (utwardzonej w 1835) oraz przy drodze prowadzącej do dworca kolejowego (obecnie ulica Wojska Polskiego). Kolejne budynki, wznoszone przy tej ulicy, znanej jako „Bahnhofstrasse”, w miarę „zbliżania się” do centrum miasta były coraz okazalsze, co można zauważyć również obecnie. W 1831 władze ówczesnego Stolp in Pommern zrzekły się na rzecz państwa pruskiego wszelkich praw do portu w Ustce, dotąd stanowiącego własność miasta. Jedną z bardziej ambitnych operacji, mających na celu powiększenie użytecznego gospodarczo obszaru miasta, było przeprowadzone w latach 1847-1855 osuszenie rozległego bajora, leżącego na południowy zachód od najmłodszej z jego czterech bram i znanego jako „Die Quebbe vor dem Neuen T[h]or”. Przedsięwzięcia tego rodzaju miały miejsce w mieście również wcześniej (np. w XVIII wieku osuszono sztucznie obszar, na którym stanął następnie budynek znany później jako siedziba Bractwa Strzelców Miejskich) i później (w 1927 osuszono sztucznie obszar, zajmowany dziś przez słupską Szkołę Policji), ale kilkuletnie zmagania z upartą „Quebbe”, ukończone ostatecznie w latach 1852-1855 przez mistrza piekarskiego nazwiskiem Wienandt, weszły na trwałe do historii miasta. W 1851 powołano w mieście komisję do spraw nadania stałych i oficjalnych nazw jego ulicom, oraz ponumerowania stojących przy nich budynków.
W 1901 oddano do użytku ratusz, w 1903 budynek obecnego starostwa powiatowego. W latach 1903-1910 rozbudowano sieć wodociągową i kanalizacyjną, wybudowano też mechaniczną oczyszczalnię ścieków. W 1910 roku wyjechał na ulice miasta pierwszy tramwaj. Ważnym wydarzeniem w dziejach miasta była wizyta cesarza Wilhelma II, który we wrześniu 1910 przybył na uroczystości 600-lecia nadania praw miejskich przez książąt brandenburskich. Niedługo po wizycie Cesarza po drugiej stronie placu Stephana (dziś: placu Zwycięstwa) stanął duży dom handlowy pod firmą „Gustav Zeeck”. Budynek istnieje do dziś, a wraz z nim wciąż działająca, drewniana winda. W 1912 przeprowadzono w mieście bardzo ciekawą operację – przeniesiono mianowicie na nowe miejsce Kaplicę Szpitalną pw. Św. Jerzego. Budowla ta, stojąca uprzednio przy dzisiejszej ul. Tuwima, została przeniesiona na plac, powstały po zniwelowaniu tzw. Schmatzkenbergu (pol. Wzgórze Jagniąt) w związku z wytyczeniem tzw. Kublitzer Chaussee, ulicy, prowadzącej do ówczesnej wioski Kublitz (dziś: Kobylnica).
Liczba mieszkańców wzrastała bardzo szybko, w 1914 osiągnęła 34 430 osób.

Działania I wojny światowej oszczędziły miastu większych zniszczeń. Już w początkach 1919 wznowiono funkcjonowanie komunikacji tramwajowej. Jednak rozwój miasta, mimo znacznego przyrostu liczby ludności, został zahamowany.

Okolice Słupska znalazły się w zasięgu postulatów polskich dotyczących powojennych granic, jednak wyraźna dominacja ludności niemieckiej w mieście sprawiła, że traktat wersalski pozostawił Słupsk w granicach Niemiec. Powiat słupski stał się powiatem nadgranicznym.

W 1926 NSDAP wystąpiła w mieście publicznie, zyskując wielu zwolenników.

W listopadzie 1938, podczas słynnej „nocy kryształowej”, w Słupsku spalono m.in. miejscową synagogę, budowlę zaprojektowaną przez architekta Eduarda Kocha, od 1902 stojącą przy dzisiejszej ulicy M. Niedziałkowskiego (dawniej Arnoldstrasse).

Wybuch wojny w 1939 całkowicie wyhamował rozwój miasta. Podczas wojny do miasta sprowadzano robotników z okupowanych krajów – otwarto w Słupsku obóz pracy, a w 1944 także filię obozu zagłady w Stutthof. Śmierć tych ludzi upamiętnia obelisk w pobliżu dawnych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego.

Tuż przed przybyciem do miasta wojsk radzieckich, 7 marca 1945 dokonano egzekucji w Lasku Południowym – rozstrzelano 22 przymusowych robotników. Wcześniej powieszono jeszcze dwie osoby. Te tragiczne wydarzenia upamiętnia pomnik. Dzień później do miasta wkroczyły oddziały 19. armii i 3. korpusu gwardii Armii Czerwonej. Miasto zostało zajęte bez walk, jednak żołnierze radzieccy celowo podpalali budynki w mieście, zwłaszcza na Starym Mieście. W efekcie zbrodniczych działań Sowietów zniszczeniu uległa znaczna część najstarszej, zabytkowej dzielnicy miasta.

Zajęcie miasta przez wojska ZSRR oznaczało rozpoczęcie nowego rozdziału w historii miasta. W 1945 Słupsk został przekazany pod kontrolę władz polskich, rok później znalazł się w granicach województwa szczecińskiego, które pokrywały się mniej więcej z granicami dawnej niemieckiej prowincji Pomorze. W 1950 województwo podzielono na dwa mniejsze: szczecińskie i koszalińskie. W skład tego drugiego wszedł również powiat słupski.